Thực hành Then được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại vào năm 2019. Đây là một nghi lễ truyền thống của đồng bào người dân tộc Tày, Nùng và Thái. Hãy cùng WAFORT tìm hiểu tất tần tật về thực hành Then qua bài viết này nhé !

1.Từ điệu hát của văn hóa tín ngưỡng …

1.1. Tại sao lại có tên gọi là “Then”?

Then, một thực hành nghi lễ không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam, phản ánh các quan niệm về con người, thế giới tự nhiên và vũ trụ cũng như

Then là người trung gian truyền tải thông tin giữa người trần và thế giới thần linh. Về mặt phương ngữ, “Then” trong tiếng Tày được phiên âm là “Stiêng” hay “Thiên,” có nghĩa là Tiên, Trời. Đối với những người đã sáng tạo ra nó, Hát Then nghĩa là điệu hát thần tiên – một loại hình diễn xướng dân gian tổng hợp gồm ca, nhạc, múa và diễn trò, đặc biệt phổ biến ở vùng dân tộc Tày, Nùng.

1.2. Then là một loại hình văn hóa tín ngưỡng lâu đời

Cho đến nay, nguồn gốc của thực hành Then vẫn là một ẩn số. Người ta chỉ biết rằng làng điệu này từ xưa đã xuất hiện trong đời sống người dân đồng bào. Trước đây, đã từng có thời kỳ Then bị cho là loại hình mê tín dị đoan, nên bị cấm thực hành trong đời sống, mãi về sau này, nhận thức về Then đã bắt đầu có sự thay đổi khi phong trào bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống bắt đầu nổi lên và mọi người tìm hiểu kĩ về Then hơn.

Thực hành Then được phân ra các dòng, trường phái như: Then Văn, Then Võ, Then Xếp, Then Pháp, Then Quạt, Then Nữ (Pụt), Then Nam (Giàng)… Giữa các dòng Then đều có những điểm tương đồng và dị biệt, tuy nhiên tất cả những người làm Then đều đi theo tôn chỉ “cứu nhân độ thế”.

Bên cạnh loại hình Then tín ngưỡng còn có loại hình Then văn nghệ. Đây là loại hình Then mới ra đời từ đầu thế kỷ 20, với phong trào đặt lời mới dựa trên chất liệu Then cổ. Nội dung Then mới cổ vũ cuộc kháng chiến, cổ động nhân dân phát triển kinh tế, xây dựng đời sống văn hóa, ca ngợi tình yêu đôi lứa, tình nghĩa vợ chồng, tình yêu quê hương đất nước…

1.3. Thực hành Then là một điệu hát từ tâm linh

Thiên là tín ngưỡng thờ trời phổ biến của đồng bào về một thế giới thần bí, nơi đó có những nhân vật và sức mạnh diệu kỳ như Bụt, Giàng, Trời, mà chỉ có bà Then, ông Then mới có đủ bản lĩnh và khả năng đến được thế giới đó.

Chính lời bài hát Then, hoà trong nhịp đàn tính dìu dặt, cùng tiếng xóc lúc khoan nhịp, lúc dồn dập sẽ đưa bà Then, ông Then đến với Mường Trời để cầu xin các vị thần linh cứu giúp con người. Hát Then được dùng trong những sự kiện trọng đại hay lễ cầu an, cầu mùa, gọi hồn… Họ quan niệm, những điệu trong thực hành Then chính là những lời cầu khấn được gửi đến nhà trời.

Có nhiều lý do khiến thực hành Then là văn hóa tín ngưỡng có giá trị cao trong cộng đồng người Tày, Nùng, Thái. Trước tiên là nó đáp ứng nhu cầu tâm linh, thỏa mãn nhu cầu tâm linh. Thầy Then là người có thể dùng Then để xoa dịu nỗi đau và sự mất mát, xoa dịu oan trái trong cuộc đời nên được người dân Tày, Nùng và Thái nơi đây rất thích.

1.4. Lời hát mộc mạc và giản dị của Then

Về nội dung, thực hành Then là cầu nối tâm linh giữa thế giới con người với thế giới siêu nhiên. Từ khi ra đời cho đến nay, Then là một phần văn hóa có ảnh hưởng lớn về mặt tinh thần trong đời sống các dân tộc Tày, Nùng. Then có ý nghĩa nhân văn, giáo dục con người hướng tới những điều tốt đẹp trong cuộc sống.

Về mặt nghệ thuật dân gian, Then là một loại hình nghệ thuật tổng hợp chứa nhiều thành tố ngữ văn, âm nhạc, mỹ thuật, múa, diễn xướng dân gian và có giá trị về lịch sử, văn hóa, xã hội. Trong Then không chỉ có các thể thơ dân tộc, mà còn có các biện pháp tu từ, ẩn dụ… của nghệ thuật ngôn từ; những làn điệu dân ca, dân nhạc cổ xưa nhất; những điệu múa đã song hành với hát Then không biết bao năm tháng…

Then có một bộ lời ca đồ sộ bằng thơ bảy chữ, phản ánh hầu như toàn bộ đời sống xã hội của cư dân Tày, Nùng, Thái thông qua những câu chuyện. Cùng với việc thực hành nghi lễ, các thầy Then đã kể những câu chuyện Then, phản ánh mọi mặt từ đời sống vật chất đến đời sống tinh thần, từ lịch sử đến các tập tục sinh hoạt của đồng bào các dân tộc.

Hát Then thường được sử dụng trong các nghi lễ tín ngưỡng như cầu mùa, cầu mưa, cướp sắc, gọi hồn,…  Then thường được thể hiện dưới hai hình thức : Then quạt và Then tính. Về cơ bản, hai hình thức thực hành Then này đều giống nhau, Then tính được ra đời trên cơ sở phát triển từ Then quạt và sử dụng thêm nhạc cụ đệm là đàn tính (hay còn gọi là tính tẩu). Khi thể hiện Then tính, người biểu diễn sẽ kết hợp cả hát và đàn, nhịp điệu bài hát sẽ tùy thuộc vào nội dung của lời hát.

1.5. Lễ Then

Lẩu Then là nghi lễ quan trọng nhất trong thực hành Then. Nghi lễ này được tiến hành rất cầu kỳ, với sự tham gia của nhiều Then trong dòng, cùng với đó là sự góp mặt của họ hàng, bạn bè và hàng xóm láng giềng…

Thông thường lễ lẩu Then đầu tiên trong sự nghiệp thực hành Then của một nghệ nhân sẽ là lẩu khai quang (cấp sắc), kế đó là lẩu tăng binh mã, lẩu khao Sluông (phu đò), lẩu cầu an (cầu bình an), lẩu Bà Slam, lẩu cáo lão, lẩu chuộc binh. Thầy Then được phong hàm, chức tước theo số dải mũ: 5, 7, 9, 11, 13 và 15.

Ngoài những đại lễ vừa kể ở trên, thực hành Then còn có rất nhiều loại hình nghi lễ khác, tùy vào mục đích khác nhau mà gia chủ sẽ mời thầy Then đến thực hành nghi lễ tương ứng như Then cầu an, Then cống tiến, Then chữa bệnh, Then chúc tụng,…

Trong một lễ của Thực hành Then, quan quân nhà Then phải trải qua nhiều cung cửa, quãng đường từ những nơi đẹp đẽ đến gian khổ, từ non cao núi thẳm đến miền sông nước mênh mông. Hành trình thường bắt đầu từ nhà gia chủ, qua cửa Thổ công, Thành hoàng, Táo quân, Tổ tiên, Pháp sư, cửa tướng, đường ve sầu, Khau Khắc Khau Hai, cửa ông Khuông, ông Khắc, vượt biển, chợ Tam Quang đến chầu Ngọc Hoàng…

2. …trở thành một di sản của nhân loại

2.1. Thực hành Then được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại

Ngày 12/12/2019, tại Phiên họp Ủy ban Liên Chính phủ về bảo vệ Di sản Văn hóa Phi Vật thể lần thứ 14 của UNESCO diễn ra tại thủ đô Bogotá, Cộng hòa Colombia, di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam đã chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản Văn hóa Phi Vật thể đại diện của nhân loại.

Theo Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, Thực hành Then tạo thành một phần cơ bản trong đời sống tinh thần của người Tày, Nùng, Thái, phản ánh mối quan hệ giữa con người, thế giới tự nhiên và vũ trụ. Nghi lễ Then thể hiện bản sắc văn hóa của các dân tộc này, từ phong tục đến nhạc cụ, múa và âm nhạc. Then góp phần giáo dục đạo đức, lối sống nhân đạo và bảo vệ các phong tục và truyền thống văn hóa ở Việt Nam.

Việc được UNESCO vinh danh đã khẳng định bản sắc văn hóa phong phú của dân tộc Việt Nam, sự gắn kết cộng đồng, đề cao tôn trọng đa dạng văn hóa, khuyến khích đối thoại giữa các cá nhân, các cộng đồng và các dân tộc khác nhau vì sự khoan dung, tình yêu và lòng bác ái đúng theo tôn chỉ và mục tiêu của Công ước 2003 về Bảo vệ Di sản Văn hóa Phi Vật thể của UNESCO.

2.2. Để thực hành Then ngày càng được lan tỏa 

Tại tỉnh Tuyên Quang có rất nhiều nghệ nhân về làng điệu Then. Dù đã có tuổi đời cao những họ vẫn luôn một lòng mong muốn phát triển và lan tỏa Thực hành Then qua việc truyền dạy những làng điệu Then cho các thế hệ sau với hi vọng rằng di sản Hát Then sẽ ngày càng được lan tỏa và được quảng bá đến mọi người.

Những làng điệu trong thực hành Then đầy mộc mạc và giản dị, qua bao năm tháng vẫn luôn hiện diện trong đời sống tín ngưỡng của người dân tộc Tày, Nùng và Thái. Bởi những điệu hát này xuất phát từ chính những thứ bình dị và gần gũi nhất trong đời sống thường nhật của người dân đồng bào từ bao đời nay, được lưu truyền và giữ gìn mãi trong kí ức của những thế hệ trẻ hôm nay và mai sau.

Theo: Internet